۲۹ بهمن ۱۳۹۰
اندر خصوصیان منبر و منبری
آداب منبر
روضه خوانی و منبر در بعضی از مناسبت های مذهبی دارای سوابق طولانی است و همیشه پروتکل های خاص خودش را داشته است.منبر در اصطلاح متعارف معمولا به سخنرانی مذهبی ای گفته می شود که یکی از روحانیون که قدرت بیانی داشته باشد روی منبر می رود و با استاندارد تقریبی ۴۵ دقیقه تا یک ساعت برای مخاطبانش صحبت می کند. منبر رفتن معمولا در مساجد صورت می گیرد و تقریبا در هر مسجدی در هر جای کشور، وجود محراب – جایی که امام جماعت در آن نماز می خواند ـ و منبر از ضروریات اولیه است و وجود دارد. ارتفاع منبر ها به تناسب حجم مساجد در نظر گرفته می شود. برای مساجد کوچکتر منبرهایی با سه یا چهار پله و مساجد بزرگتر تا ده پله نصب می شود و قابل حمل و نقل هستند. منبری ها هم بخشی از روحانیون هستند که پس از تکمیل نسبی تحصیلاتشان به دلیل خوش بیانی و یا خوش صدایی رشته منبر را برای خود انتخاب می کنند و بعضا برنامه های تمرین منبر دارند که در جمع های خصوصی با هم درسانشان تمرین می کنند و اشکالات یکدیگر را تذکر می دهند. گاهی هم اساتید منبر تجربیات خود را به طلاب تازه کار منتقل می کنند. یادم هست که در اوایل انقلاب در دفتر تبلیغات قم مرحوم آقای عبایی از آقای فلسفی که انصافا از بزرگترین منبری های تاریخ تشیع بود به صورت هفتگی به قم می آمد و به طلابی که علاقه به منبری شدن داشتند درس شیوه خطابه و سخنرانی می داد. رسم متعارف منبر این است که در ابتدا خطبه ای در حمد و ستایش خداوند و سلام وصلوات بر پیامبرو آلش به زبان عربی قرائت می کنند. معمولا منبری های مشهور خطبه ای ویژه برای خود برمی گزیدند که از ابتدا آنان را با بقیه متفاوت می کرد و همیشه آن را می خواندند و نوعی تابلوی اختصاصی برای منبرهایشان بود. حتما وقتی اسم پیامبر را می بردند "ح" محمد را کشیده ادا می کردند و مسجدی ها هم می دانند که در این صورت باید صلواتی ختم کنند. این صلوات در ابتدای سخنرانی در جلب توجه مردم به سخنرانی و ایجاد آرامش در مسجد موثر بود. بعضی ها هم بعد از خطبه و قبل از شروع بحث یک صلوات از مردم می گرفتند و سپس بحث را شروع می کردند. خودم یادم هست وقتی منبرهای دهه ای می رفتم، چند بار تلاش کردم این رسم را کنار بگذارم و بلافاصله بعد از خطبه ها سخنرانی را شروع کنم، نتوانستم. این صلوات دوم در تمرکز منبری خیلی موثر است. طبعا بیشتر منبرها در دهه اول محرم و در بسیاری از موارد کل محرم وصفر صورت می پذیرد. معمولا منبری های دهه اول محرم ۱۲ شب صحبت می کردند و دهه دوم محرم ۸ شب. چون نمی شد شب شام غریبان و شب سوم امام حسین را از بقیه ایام دهه عاشورا جدا کرد. از موارد دیگری که منبرهای دهه ای رسم است یکی دهه آخر صفر است که در آن شهادت پیامبر و امام حسن و امام رضا علیهم السلام قرار دارد.مورد دیگری که منبرهای دهه ای مرسوم است دهه فاطمیه اول و دوم است که به دو روایت شهادت حضرت زهرا مراسم می گیرند. منبری های معروف معمولا برای یک دهه، موضوع خاصی را در نظر می گیرند و به نوعی آن را در ذهن خود تقسیم بندی می کنند که در طول یک دهه بتوانند با توجه به آیات و روایات و داستانهای تاریخی و نکات اخلاقی پرونده یک بحث را تمام کنند. از ضرورت های منبر هم یکی این است که در انتها حتما روضه خوانده شود و معمولا روضه ابی عبدالله و کربلا. اگر هم مجلس به مناسبت شهادت ائمه دیگری برگزار شده باشد، بازهم معمولا گریز متناسبی از زندگی و شهادت آن امام پیدا می کنند و با ذکر جمله "لایومک یومک یا ابا عبدالله" – هیچ روزی مثل روز امام حسین نیست – از عاشورا و مصائب حضرت امام حسین یاد می کنند. در مشهد رسم بود که در منبرهای دهه ای معمولا در شب آخر روضه حضرت رضا را بخوانند. دردهه عاشورا هم یک توافق نانوشته ای هست که منبری ها و به تبع آنان مداح های منضبط و سنتی طبق روالی روضه می خوانند. شب پنجم، روضه حر. شب ششم حضرت قاسم. شب هفتم، حضرت علی اصغر، شب هشتم، حضرت علی اکبر، شب نهم حضرت ابالفضل و شب عاشورا روضه حضرت امام حسین را می خوانند. بعضی از منبری ها دارای صدای خوب هستند و بخش روضه را به اصطلاح رایج در بین روحانیون تکیه به صوت می کنند و با آواز روضه می خوانند. بعضی هم که صدای خوبی ندارند بدون تکیه به صوت لحن عادی را غمگین می نمایند و روضه می خوانند. البته در بین منبری های عرب رسم است که بعد از خطبه اولیه منبر چند دقیقه روضه می خوانند و بعد سخنرانی می کنند و در پایان هم دوباره روضه می خوانند که گاهی دیده ام بعضی از منبری های ایرانی هم از این روش استفاده می نمایند. همه منبر ها با دعا پایان می پذیرد. اگر منبری آخرین سخنران باشد و مراسم دیگری نباشد قبل از دعا ده بار به همراه مردم یا الله می گوید و بعد از پایان دعاها هم نام حضرت حجت را می برد و مردم از جا بلند می شوند و مجلس ختم می گردد. ولی اگر کس دیگری قادر باشد مداحی کند و یا منبر برود بدون یا الله دعا انجام می شود. گاهی که فرد دیگری قرار است منبر برود و یا مداحی کند و سخنران یا الله میکند، باعث دلخوری فرد بعدی می شود و مجلس هم به هم می ریزد. معمولا منبری ها در مجموع اصناف حوزوی صف متفاوتی با مراجع و مجتهدین دارند. مراجع و مجتهدینی بوده اند که وقتی می خواسته اند در سلک مراجع قرار بگیرند، منبر را ترک کرده اند. شاید دلیلش این باشد که مطالعات مربوط به منبر که بیشتر باید حول مسایل اجتماعی و اخلاقی باشد با دقت های پیچیده فقهی متفاوت است. در ایام رسمی منبرهای دهه ای مثل دهه عاشورا و آخر صفر و فاطمیه درسهای حوزه تعطیل است تا کسانی که اهل منبر هستند به شهرستانها و روستاها بروند و تبلیغ دین کنند. قدیم ها رسم بر این بود که طلابی که قصد منبر داشتند به مدرسه علمیه عالم بزرگ شهر می رفتند و ازروستاها نزدیک محرم به منزل عالم شهر می آمدند و روحانی به روستا می بردند. در یکی دو دهه اخیر این موضوع سامان یافته و طلبه های عادی که قصد تبلیغ دارند در دفتر تبلیغات پرونده تشکیل می دهند و از طریق دفاتر ائمه جمعه به روستاها اعزام می شوند. شب آخر را هم شب باکت می نامند. بسته به توانایی و کرم میزبان حق الزحمه ده شب منبر را می دهند. البته این در مورد منبری های نامشهور و طلبه ها است که به کرم میزبان مربوط است. منبری های نامدار معمولا نرخ دارند و اگر کسی توانایی داشته باشد که آن نرخ را بپردازد دعوت میکنند.
